संस्कृत सुभाषिते : १०

भारतं पञ्चमो वेदः सुपुत्रः सप्तमो रसः | दाता पञ्चदशं रत्नं जामातो दशमो ग्रहः || अर्थ : महाभारत हे पाचवा वेद [वेदा इतका पवित्र]आहे. चांगला मुलगा सातवा रस आहे.[अन्नातल्या षड्रसांप्रमाणे सुख देतो]. उदार मनुष्य हे पंधरावे रत्नच आहे. जावई नऊ ग्रहांप्रमाणे दहावा ग्रहच आहे. [मंगळ, शनी वगैरे ग्रहांप्रमाणे त्रास देऊ शकतो.] रिक्तपाणिर्न पश्येत् राजानं देवतां गुरुम् … Read more

संस्कृत सुभाषिते : १७

त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् । ग्रामं जनपदस्यार्थे ह्यात्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ॥ अर्थ : कुटुंबाच्या भल्यासाठी एकाचा त्याग करावा (बळी द्यावा), गावासाठी एका घराचा त्याग करावा, शहरासाठी गावाचा त्याग करावा तर स्वतःसाठी पृथ्वीचा त्याग करावा. अर्थनाशं मनस्तापं गृहे दुश्चरितानि च । वञ्चनं चापमानं च मतिमान्न प्रकाशयेत् ॥ अर्थ : पैशाचा ह्रास, मनाला झालेला त्रास आणि … Read more

संस्कृत सुभाषिते : १५

सर्पाः पिबन्ति पवनं न च दुर्बलास्ते शुष्कैस्तृणैर्वनगजा बलिनो भवन्ति | कन्दैः फलैर्मुनिवराः क्षपयन्ति कालं संतोष एव पुरुषस्य परं निधानम् || अर्थ : साप हवा खाऊन राहतात पण ते अशक्त नसतात, वाळलेली पाने खाऊन रानटी हत्ती ताकदवान होतात, थोर ऋषी कंदमुळे खाऊन दिवस काढतात समाधान हाच माणसाचा मोठा खजिना आहे. विधे पिधेहि शीतांशुं यावन्नायाति मे प्रियः … Read more

संस्कृत सुभाषिते : १२

श्रुत्वा सागरबन्धनं दशशिराः सर्वैर्मुखैरेकदा तूर्णं पृच्छति वार्तिकान्सचकितो भीत्वा परं संभ्रमात् | बद्धः सत्यमपांनिधिर्जलनिधिः कीलालधिस्तोयधिः पाथोधिजलधिर्पंयोधिरुदधिर्वारांनिधिर्वारिधिः || अर्थ :समुद्राला सेतू [पूल] बांधला हे ऐकून आश्चर्यचकित झालेल्या, ]घाबरलेल्या] दहा मुखे असलेल्या [रावणाने] गडबडीने हेरांना सर्वच [दहाही] तोंडानी विचारले, खरोखरीच सागराला [समुद्रवाचक दहा शब्द] बांधले काय ? प्रहेलिका वरील श्लोकामधिल समुद्राची १० नावे सांगा. न मातरि न दारेषु … Read more

संस्कृत सुभाषिते : १३

उष्ट्राणां च गृहे लग्नं गर्दभाः शान्तिपाठकाः | परस्परं प्रशंसन्ति अहो रूपमहो ध्वनिः || अर्थ : काही वेळा अगदी क्षुल्लक अशा माणसांची गाठ पडते आणि अशासारख्या गोष्टी घडतात. उंटाच्या घरी लग्न [होतं आणि] गाढव पुरोहित असते. त्यामुळे ते एकमेकांचे कौतुक करतात. [गाढवं म्हणतात ] काय रूप आहे उंट म्हणतात काय आवाज आहे. न गणस्याग्रतो गच्छेत्सिद्धे कार्ये … Read more

संस्कृत सुभाषिते : १४

अञ्जलिस्थानि पुष्पाणि वासयन्ति करद्वयम् | अहो सुमनसां प्रीतिर्वामदक्षिणयोः समा | अर्थ : ओंजळीतील फुले दोन्ही हातांना सुगंधित करतात. वा ! वा! सुमनाचे [ फुलांसारखे, सुंदर अन्तःकरण असणार्‍याचे ] प्रेम हे डाव्या उजव्या हातावर [फुलांच्या संदर्भात हात, सज्जनाच्या बाबतीत क्षुद्र व सामर्थ्यवान] सारखेच असते. पायाद्वो जमदग्निवंशतिलकॉ वीरव्रतालंकृतो रामो नाम मुनीश्वरो नृपवधे भास्वत्कुठारायुधः | येनाशेषहताहिताङ्गरुधिरैः सन्तर्पिताः पूर्वजा … Read more

संस्कृत सुभाषिते : १६

अङ्गं गलितं पलितं मुण्डं दशनविहीनं जातं तुण्डम्| वृद्धो याति गृहीत्वा दण्डं तदपि न मुञ्चत्याशा पिण्डम् || अर्थ : शरीर थकले आहे. डोके पांढरे झाले आहे. तोंडात दात नाहीत. म्हातारा काठी घेऊन जात आहे. [इतके म्हातारपण आले तरीहि] हाव माणसाला सोडत नाही. हा श्लोक शंकराचार्यांचा आहे तैलाद्रक्षेत् जलाद्रक्षेत् रक्षेत् शिथिलबंधनात् । मूर्खहस्ते न दातव्यमेवं वदति पुस्तकम् … Read more

संस्कृत सुभाषिते : १८

अपेक्षन्ते न च स्नेहं न पात्रं न दशान्तरम् | सदा लोकहिते युक्ताः रत्नदीपा इवोत्तमाः || अर्थ : ज्याप्रमाणे रत्न रूपी दिवे स्नेहाची [तेलाची] पात्राची [समई वगैरे वस्तूंची] दशेची [वातीची] अपेक्षा न करता नेहमी प्रकाश पाडण्यात मग्न असतात, त्याप्रमाणे श्रेष्ठ लोक स्नेहाची [त्यांना प्रेम दिल पाहिजे अशी, ज्याला द्यायचं तो] पात्र [लायक] पाहिजे किंवा [वाईट] दशेतला … Read more

संस्कृत सुभाषिते : १९

सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनंदनः | पार्थो वत्स: सुधीर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत् || अर्थ : सर्व उपनिषदातील [तत्त्वज्ञान]ह्याचा अर्थ गाई, श्रीकृष्ण हा दूध काढणारा, अर्जुन म्हणजे वासरू, जाणकार ह्याला [ते सारभूत तत्वज्ञान रूपी] अमृतासारखे श्रेष्ठ असे दूध म्हणजे गीतांमृत चाखायला मिळते. यदीच्छसि वशीकर्तुं जगदेकेन कर्मणा| परापवादसस्येषु चरन्तीं गां निवारय || अर्थ : जर एकाच कृत्याने जग … Read more

संस्कृत सुभाषिते : २०

पिण्डे पिण्डे मतिर्भिन्ना कुण्डे कुण्डे नवं पयः । जातौ जातौ नवाचाराः नवा वाणी मुखे मुखे ॥ अर्थ : प्रत्येक देहाची बुद्धी वेगळी, प्रत्येक कुण्डामधे वेगळे पाणी, प्रत्येक जातीमधे नवीन (वेगळे) आचार तर प्रत्येकाच्या मुखी वेगळी वाणी (बोली). अतिदानात् बलिर्बद्धो ह्यतिमानात् सुयोधनः । विनष्टो रावणो लौल्यादति सर्वत्र वर्जयेत् ॥ अर्थ : अतिदान केल्यामुळे बळी बांधला गेला, … Read more